Στην φίλη Έρη Ρίτσου και στον δάσκαλό μου Δ.Ν. Μαρωνίτη που με δίδαξε να είμαι «υποψιασμένος»…
Προσημειώνω ότι, υπό τον παραπάνω γενικό τίτλο «Τα ομηρικά έπη στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου» ετοιμάζεται μιά μελέτη – αφιέρωμα στο μεγάλο μας ποιητή, που θα ολοκληρωθεί έγκαιρα, ώστε να δημοσιευθεί την Πρωτομαγιά, επέτειο ημέρα της γέννησής του…
Μέχρι τότε, θα δημοσιεύονται σκόρπια αποσπάσματα – προσεγγίσεις μεμονωμένων ποιημάτων σε ευρύτατη αλλά ενημερωτική – ευελπιστώ – περίληψη, όπως είναι και το παρόν εισαγωγικό, γενικό και σε συνοπτική έκθεση σημείωμα…
Λίγα προκαταρκτικά [τα οποία ευνόητο είναι, ότι δεν θα εμφανίζονται σε κάθε δημοσιευόμενο απόσπασμα προσέγγισης ενός ποιήματος, αλλά θα προλογίσουν με μακροσκελή ανάλυση, και θα συμπλέκονται στη συνέχεια με την «μετάφραση» των ομηρικών επών, όπως αυτή καταγράφεται στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου, στην τελική σύνολη μελέτη]:
Α] – Προθέτω την καταγραμμένη ήδη μαρτυρία του καθηγητή Δ.Ν. Μαρωνίτη, η οποία ήταν και η αφορμή για το κέντημα της μελέτης αυτής [πέραν της προσωπικής μου επαφής με την ποίηση του Γιάννη Ρίτσου – όσο αυτό είναι δυνατό λόγω του δυσθεώρητου όγκου της]: «…ο Ρίτσος αναδεικνύεται ο επιβλητικότερος αρχαιόμυθος ποιητής μας, ακόμη και σε σύγκριση προς τον Καβάφη ή τον Σεφέρη…»…
Β] – Τα ομηρικά έπη είναι το πρώτο και κορυφαίο – αρχικά με μακρά προφορική παράδοση, που καλλιεργήθηκε από τους αοιδούς και ραψωδούς και στην συνέχεια με την γραπτή αποτύπωσή τους – λογοτεχνικό μνημείο που δημιουργήθηκε ποτέ. Σε ολόκληρη την ροή και της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, διαπλέκονται, αλληλοσυμπληρώνονται, κάποτε το ένα υποχωρεί έναντι της κυρίαρχης εμφάνισης του άλλου, κάποιες φορές αλληλοαναιρούνται ακυρώνοντας το ένα το άλλο, τρία κύρια μεγαθέματα και πολλά μικροθέματα και υποθέματα. Τα μεγαθέματα είναι “ο πόλεμος”, “η ομιλία” και “ο νόστος”, που εμφανίζονται, με ιδεολογικές όμως αποκλίσεις, και στα δύο έπη. Τα μικροθέματα και υποθέματα είναι πάρα πολλά στον αριθμό, έλκουν την γέννηση και την κάθε φορά εμφάνισή τους από τα μεγαθέματα, και εμφανίζονται σε κάθε σχεδόν πρότυπη στιγμή των ηρωικών και τραγικών συνάμα, επικών διηγήσεων…
Γ] – Τα “ομηρικά” του Γιάννη Ρίτσου, ρητά ή υπαινικτικά, εμφανίζονται στο ποίημα “Εμβατήριο του Ωκεανού”, στην μεγάλη αρχαιόθεμη ποιητική σύνθεση “Τέταρτη Διάσταση”, στις συλλογές “Μαρτυρίες Α΄, Β΄”, στις συλλογές “Επαναλήψεις Α΄, Β΄, Γ΄”, και στην συλλογή “Αργά, πολύ αργά μέσα στη νύχτα”… Ο καθηγητής Δ. Ν. Μαρωνίτης υπολογίζει – πρόχειρα και με επιφύλαξη – σε περισσότερα από 70 [μικρά ή μεγάλα ή μονολογικές συνθέσεις] τα ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου που είναι επηρεασμένα από τα ομηρικά έπη [!!!] … Παρεπιπτόντως, με μιά πρώτη απογραφή που έκανα, ο αριθμός τους προέκυψε μεγαλύτερος … Η διεξοδική ερευνητική πορεία ποίημα το ποίημα θα μας διαφωτίσει πλήρως …
Δ] – Μεθοδολογικές διασαφήσεις:
1] Τίθεται, αναπόφευκτα, ένα ερώτημα: υπάρχει κάποιος, και αν ναι ποιός είναι αυτός, ουσιώδης γνώμονας κρίσης με βάση τον οποίο τακτοποιούνται τα “ομηρικά” ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου, περιλαμβανομένων και των μεγάλων συνθέσεων της “Τέταρτης Διάστασης”; Με άλλα λόγια, πώς συμπεριφέρονται τα ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου απέναντι στο μυθολογικό τους πρωτότυπο και πρότυπο;
Η κρίσιμη διακύβευση, τελικά, είναι όχι εάν εναρμονίζονται ή αντιτίθενται με αυτά, σε επι μέρους στοιχεία, αλλά ποιά είναι η ερμηνευτική και ιδεολογική “σημαντική” τους …
2] Εδώ ο μυθολογών ποιητής έχει τις εξής εναλλακτικές:
α] να προσαρμοσθεί με όμοιο και απαράλλακτο τρόπο προς το μυθολογικό πρότυπό του,
β] να ανασκευάσει την μορφή και το περιεχόμενο του προτύπου του και να το μετατρέψει ή ακόμη και να το αλλοιώσει εξ ολοκλήρου, δίνοντάς του διαφορετικό ποιητικό πρόσημο,
γ] να διακυμανθεί ανάμεσα στην πρώτη και δεύτερη επιλογή, αποδίδοντας τις πιθανές αλλαγές ή παρεκκλίσεις σε σχέση με το μυθολογικό πρότυπο με τρόπο λανθάνοντα, α-διάκριτο και παρασημαντικό …
Χάρη σε αυτήν την τριπλή εναλλακτική μέθοδο μπορούμε να στοχοποιήσουμε αισθητικά, αλλά και ιδεολογικά τα “ομηρικά” ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου … Με την ολοκλήρωση της μελέτης θα διαπιστώσουμε ποιά ή ποιές από τις τρεις μεθόδους επιλέγει ο μεγάλος μας ποιητής …
3] – είναι δεδομένο ότι ο Γιάννης Ρίτσος στην παραπάνω πλούσια και μοναδική σε λογοτεχνική αξία “ομηρική” ποιητική παραγωγή του, καταρχήν, ευθέως εντοπίζει το επικό πρόσωπο, αντικείμενο, κατάσταση ή γεγονός που θα “μεταφράσει”,
– στην συνέχεια, ζυγώνει προς τα ευαίσθητα σημεία [χωρίς να αποκλείονται και οι εκπλήξεις] της επιλογής του προκαλώντας και προσκαλώντας,
– ακολουθεί ο γόνιμος διάλογος μεταξύ αυτού και του επιλεγέντος μύθου,
– και σαν τελικό αποτέλεσμα προκύπτει ένα υποδειγματικό ποιητικό κείμενο,
– με το δεδομένο ότι έχει προ-καταστεί ευδιάκριτη η αντιμετώπιση των μεγάλων αρχαιόμυθων συνθέσεων της “Τέταρτης Διάστασης” από τα υπόλοιπα “ομηρικά”, μικρά ή μεγάλα, ποιήματα, τα οποία και εμφανίζουν την μεγαλύτερη δυνατότητα συστολής ή διαστολής σε σχέση με τον αντίστοιχο ομηρικό μύθο που “μεταφράζουν” …
Ε] – Υπάρχουν και μιά σειρά άλλα, δευτερεύοντα ίσως, ζητήματα που θα δούμε στη τελική ολοκλήρωση, όπως π.χ.
– ποιό από τα δύο ομηρικά έπη είναι αυτό που επηρέασε περισσότερο τον Γιάννη Ρίτσο και του αφιέρωσε μεγαλύτερο μερίδιο της ποιητικής “ομηρικής” του καταγραφής;
– ποιά είναι τα πρόσωπα – ήρωες των ομηρικών επών τα οποία κυριαρχούν και πλειοδοτούν στην ποίησή του;
– εκτός από τα ποιήματα που αφορμίζονται από τα δύο κατεξοχήν ηρωικά έπη [Ιλιάδα, Οδύσσεια] υπάρχουν ποιήματα που είναι επηρεασμένα από τον μύθο που βρίσκεται στην περιφέρεια της ομηρικής ποίησης [Κύπρια, Αιθιοπίς, Μικρά Ιλιάς, Ιλίου πέρσις, Νόστοι, Τηλεγονία] που, ωστόσο, αναφέρονται σε επεισόδια του επικού κύκλου, αλλά δεν περιέχονται στο βασικό αφηγηματικό υλικό της Ιλιάδας και της Οδύσσειας και έχουν επήρεια στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου;
ΣΤ] – Τελειώνω, με τον αντίστροφο τρόπο με τον οποίο θα αρχίσω την ολοκληρωμένη μελέτη για τα “ομηρικά” στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου: Με την αναφορά στον Αριστοτέλη και στην “Ποιητική” του [23.1 – 23.2] ο οποίος αφού τονίζει την άρτια οργάνωση του υλικού των δύο ομηρικών επών γράφει: “…και σε τούτο ο Όμηρος είναι θεσπέσιος, όταν τον συγκρίνουμε με τους άλλους. Δηλαδή δεν καταπιάστηκε να κάμει ποίημα ολόκληρο τον τρωικό πόλεμο ή την επιστροφή του Οδυσσέα… αν το έκαμε, ο μύθος θα ήταν μεγάλος και όχι ευσύνοπτος…”.
Αθήνα 18 Φεβρουαρίου 2014
Δημήτρης Χίου
